Santa yerleşimi 9 mahalleden ve 300’ü aşkın yapıdan oluşmaktadır. 

Tarihi "Santa madenci kasabası" ve bu yerleşimden günümüze kalan "Santa Harabeleri",Gümüşhane merkez ilçeye bağlı Dumanlı köyü ve mahallelerinden oluşmaktadır. Osmanlı döneminde madenci köyü yerleşmesi olan Santa (Dumanlı Köyü), Yanbolu vadisi içerisinde ve sahilden 47 km içeride ortalama 1.600 metre yükseklikte yer almaktadır.

Coğrafik özellikleri
Santa (Dumanlı) köyü; Gümüşhane ili ile Trabzon’un Arsin ve Araklı ilçeleri sınırınının kesişme noktasını oluşturan Yanbolu vadisinin 1000-2600m rakımları arasında bulunmaktadır. Etrafı Ziyaret ve Karakaban Dağları, Zincirli, Kilisesırtı ve Uzunsırt gibi 2 bin metrenin üzerinde yükseltilerle kuşatılmış olan Dumanlı(Santa) bölgesinin yıl boyu geçit veren tek girişi kuzeyde, Karadenize dökülen, Yanbolu Deresi vadisidir. Havza, yılın en az 6 ayı ağır kış şartlarının hakim olduğu, bahar ve yaz ayları da sisli ve yağışlı geçen ve de yağışın bolluğuna bağlı çok sayıda su kaynağına sahip bir bölgedir.

Havzanın 1700-1800m rakımına kadar olan vadi yamaçları geniş ve iğne yapraklı ormanlarla kaplıdır. Santa köy yerleşimlerinin bulunduğu 1500m ve üzeri yamaçlar ise ağırlıklı olarak Ladin ormanları ile kaplı olup 1600-1800m den sonra ise alpin çayırlarla kaplıdır. Orman üstü bölgeler 19. yüzyıla kadar, hayvan yemi ve halkın tüketimi amacı ile tahıl (arpa, buğday, çavdar, yulaf vb) üretim amacı ile ekilen tarla alanları ile kaplı idi. (Coşkun ERÜZ)

Tarih
Bölge ile ilgili çalışmalarda, ilk yerleşmelerin ortaçağda madenlerin işletilmesine dayalı olarak kurulduğu belirtilen Santa yerleşiminin daha eski yerleşim olması kuvvetle muhtemeldir. 1461 - 1476 yıları arası, Fatih Sultan Mehmet döneminde tüm Trabzon ve Doğu Karadeniz illeri ile birlikte yöre feth edilerek Osmanlı İmparatorluğu topraklarına katılmıştır. 1500-1800 döneminde önemli bir madenci yeleşimi olan bölge 1923 nüfus mübadelesi ile tamamı Ortodox Hıristiyan(Rum) olan halkın Yunanistana göç ettirilmesi sonrası boşalmıştır. Günümüzde sadece yaz aylarında yayla yerleşimi olarak kullanılmaktadır. Santa yerleşimi önemli bir madenen yerleşimi olması yanında Bayburt-Trabzon arasında mevcut tarihi ipek yolunun Taşköprü-Sümela-Maçka arasındaki güzergahını kontrol altında tutan stratejik bir konumda bulunmaktaydı(Coşkun ERÜZ).

Yerleşim ve Nüfus
Birbirini kuş bakışı çok net bir şekilde görebilen, Yanbolu Deresinin doğduğu, vadilerle birbirinden ayrılmış 3 ayrı yamaç üzerine kurulmuş olan Santa'da mahalle olarak 7 yerleşim birimi bulunuyordu. Bu mahalleler ve 19. yüzyıl nüfusları şöyledir;

Merkez mahalle Piştoflu (Pistofanton:300 hane),
Binatlı( Pinatanton: 60 hane),
İşhanlı (Ischananton: 260 hane),
Terzili (Terzanton: 200 hane),
Çakallı (Tsakalanton: 53 hane,
Zurnacılı (Zournatsanton: 120 hane)
Sincanlı - Kozlu(Kozlaranton:60 hane, kozceviz)
Toplam 1053 hanede 4-5000 cıvarında nüfus barınmakta idi.

19. yüzyılda madenlerin kapanması sonrası ekonomik nedenler ve Padişahlık tarafından madencilere verilen imtiyazların kaybedilmesi nedeni ile Santa ve çevresindeki yerleşimlerden, başta Trabzon olmak üzere çevre yerleşimlere ve hatta Rusya'ya (Batum, Tiflis, Ermenistan ve diğer bölgeler) göçler olmuş ve nüfus hızla azalmıştır. 1923 Müslüman-Rum nüfus mübadelesi ile bölge Rumlarının tamamı Yunanistana göç etmiştir. Mübadel ile boşalan bölgeye, boşalan arazi ve binaları hazineden satın alan, çevre köylerin sakinleri yerleşmiştir. Dumanlı Köyü, günümüzde, Arsin ve Araklı'ya bağlı bazı köylerin yaz aylarında yaylacılık amacı ile çıktığı, yaklaşık 300 evlik (Yayla evi) bir yayla yerleşimidir ve sadece hayvancılık amacı ile kullanılmaktadır. Köyde yıl boyunca ikamet eden sadece 1 hane mevcuttur(Coşkun ERÜZ).

Dil-Dini inanışlar 
1923 yılına kadar Santa yerleşimlerinde yaşayan halkın tamamı Ortodoks Hristiyan idi. Ancak halkın günlük konuşma dili, 1812 Yunan bağımsızlık hareketi ve 1828 Osmanlı Rus harbine kadar, Gorom bölgesi hariç Gümüşhane Rumlarının çoğunluğunda olduğu gibi Türkçe idi (Rumlar'a ait kaynaklara göre) Yunan milliyetçiliğinin gelişmesi ve Rum-Yunan kilisesinin baskısı ile öncelikle okullarda, sonraki dönemlerde ise tüm halkın Yunanca ya da yöresel lehçe olan Rumca konuşmaya başladığı Rum kaynaklarında mevcuttur. Yerleşim yeri ve coğrafik adlandırmaların da dini inançlara dayalı adlandırmalar hariç tamamına yakını Türkçe idi. Halkın ibadet dilinin 19. yüzyılda gelişen Yunan milliyetciliği etkisi ile Yunancaya dönüştürülmesi (Kilisenin ve Yunanistanda eğitim görmüş öğretmenlerin baskısı ile) ve okullarda Yunancanın öğretilmeye başlanması ile bölgede Yunanca konuşulmaya başlanmıştır. Ancak 1923 Nüfus nüfus mübadelesi ile göç eden Santa Rumlarının ana dillerinin hala Türkçe olduğu ve Yunanistanda dahi Türkçe konuştukları bilinmektedir. 1828 Rus harbinde bölgeden göç ederek Gürcistan ın Tsalka bölgesi Santa köyüne göç eden Santalılar ve Gürcistan ve Rusyanın kafkas ve kırım bölgesinde yaşayan pek çok Ortodox Hıristiyan topluluk kendilerini RUM-URUM olarak adlandırmakta ve günümüzde de Türkçe konuşmaktadırlar (Coşkun ERÜZ).

Eğitim
1900-1923 döneminde Santanın her mahallesinde, erkek ve kız çocukların gittigi çok sınıflı en az bir ilk okul vardı. Merkez Piştoflu mahallesinde ise 2 katlı bir orta okul bulunmakta idi (yapı günümüzde harap olarak mevcuttur). Bu okullardan mezun olanlardan bazılarının Trabzonda bulunan Rum Lisesinde (Günümüzde Kanuni Anadolu Lisesi olan bina) öğrenim görmüştür/Coşkun ERÜZ).

Mimari yapılar
Santa çevresinde, büyük çoğunluğu 19. yüzyıla ait, sanatsal değere sahip pek çok anıtsal dini ve sivil mimari örneği yapı, bölgede bolca bulunan taş ve ahşap malzeme kullanılarak inşa edilmiştir.

Bölgede mevcut dini yapılar; [1]

Merkez Mahalle'de (Piştoflu): Aziz (Aya) Kyriake, Aziz Panteleimonos, Aziz Christophoros kiliseleri
Zurnacılı: Aziz Georgios, Aziz Constantine, Aziz Kyriake kiliseleri
Çakallı: Zodoxu Rigis ve Aziz Georgios kiliseleri
İşhanlı: Aziz Kyriake, Aziz Georgios kiliseleri
Kozlu-sincanlı : Kutsal Apostol Petro, Apostol Pavio kiliseleri
Binatlı :Profizitic Ilion ve Aziz Georgios kilşseleri
Terzili: Aya Theodoros ve Metamorfoz kiliseleri
olmak üzere santaya bağlı 7 mahallede 13 kilise bulunmakta idi, fakat insan (hazine arayıcıları) ve doğa olaylarının tahribatı sonucu , günümüze 5 tanesi kısmen sağlam olarak gelebilmiştir. kiliselere ek olarak günlük ibadetlerde kullanılmak üzere, günümüze ulaşmayan, pek çok şapel (müslümanlıkta kullanılan mescit eşdeğeri küçük dini yapı)mevcut idi.

Konutlar:Bilincsiz kullanım ve doğa koşulları sonucu, Osmanlı-Rum taş işçiliğinin güzel örneklerini oluşturan evlerden bugüne yaklaşık 300 tanesi, büyük çoğunluğu özgünlüğünü kaybederek ulaşmıştır. Büyük çoğunluğu eğimli araziye uyumlu olarak İki katlı olarak inşa edilen evlerin alt katları işyeri ya da ahır olarak kullanılmakta idi. Merkez mahalle olan Piştoflu'daki binaların tamamı ya da alt katları işyeri; mağaza, demirci, terzi, kunduracı, kuyumcu, yiyecek alım satımyeri, kahvehane vb. ticari ve sosyal amaçlı birimler olarak kullanılmakta idi.

Diğer yapılar: Bölgede kesme taş kullanılarak inşa edilen okulllar, kemer köprüler, yine kesme taş kullanılarak inşa edilen kemerli çeşmeler, taş döşeme yollar, değirmenler bulunmakta idi. Bu yapılardan çeşmeler dışındaki yapılar doğal etkenler ve bakımsızlıktan yıkılmış, kalıntı olarak bulunmaktadır.

Ticari Yapı
Santa Köyünün kuruluş amacı ve varlığını sürdürmesi, havzada mevcut demir, kurşun ve kurşunla birlikte çıkarılan gümüş madenlerinin işletilmesine bağlı idi. Madenlerin verimli işletildiği 16-18. yüzyıllar arası dönemde, bölge önemli derecede gelişmiş ve ekonomik refaha erişmiş idi. Madenlerin işletildiği dönemde osmanlı Devletinin maden çalışanlarına ve madencilerin ihtiyaçlarını temin eden meslek erbabı ve ticaret erbabına sağladığı vergi ve pek çok sorumluluktan muafiyet bölgeye çevre köy ve illlerden yoğun olarak ortodox Hıristiyan (Rum) Osmanlı vatandaşının göç etmesini sağlamıştı. Bu göç ve refah madenlerin kapandığı ve sosyal ve idari sorunların yaşanmaya başlandığı 18 ve 19. yüzyıla kadar sürdü. Santa yerleşimlerinde, bölgede çıkan madenlerin etkisi ile demircilik ve gümüşçülük önemli bir sanat dalı olmuş, usta çırak ilişkisi ile öğrenilen mesleklerini yakın köyler ve hatta Trabzon' da Kiremitçilik, taş ustalığı, demircilik, terzi, kuyumculuk yaparak sürdürmüşlerdir. Köyün meslek sahibi erkeklerinin bir kısmı Osmanlı İmparatorluğu'nun son dönemimdeki ekonomik çöküşüne bağlı olarak oluşan işsizlik, dini ve sosyal sorunlar nedeniye Çarlık Rusya’sına aileleri ile kalıcı olarak ya da çalışmak amacı ile mevsimsel olarak göç etmeye başlamışlardı.

Tarım ve Hayvancılık
Santa bölgesi tahıl üretimi yapılan geniş yamaç ve tepe düzlükleri yanında, sebze yetiştiriciliği yapılan teras bahçeleri ve iklime ve rakıma uyum sağlayan armut, elma, yaban mersini, kuşburnu, erik vb. meyvaların yetiştirildiği ve geniş yayla potansiyeli ile hayvacılığın yapıldığı, içe dönük kapalı ekonomisi olan bir yerleşim birimi idi. Madenlerin kapadığı 19. yüzyıl başından itibaren bölge kapalı tarım ve hayvancılıkla geçim sağlanan bir yerleşim karakteri göstermiştir. Günümüzde bölgede sadece yaz aylarında hayvancılık yapılmaktadır.

Ulaşım
Santa Harabelerine bağlı bulunduğu Gümüşhane'den Yağmurdere-Taşköprü güzergahından ya da Karaca Mağarası, Kurum ( Gorom, Krom,Kromni) Antik kenti -Cami Boğazı,Dilaver, Sarıtaş Güzergahından ulaşılabilmektedir( Coşkun ERÜZ). Trabzondan ise Trabzon il merkezinin doğusunda olan Arsin ve Araklı sınırları içerisindeki Yanbolu Vadisi'nden ya da Maçka, Sümela, Kürtdere yaylası, Sarıtaş üzerinden ulaşılır. Yanbolu Deresi boyunca yaklaşık 50 km olan yolun 22 km si asfalt diğer kısmı ise stabilize yoldur ve yolun iyileştirme çalışmaları devam etmektedir . Santa Yayla olarak kullanıldığı için yaz mevsiminde araç yoğunluğu fazladır. Kiralama ve hertürlü araç ile ulaşılabilir, yağışlı mevsimlerde yol kalitesinin bozulacağı ve çamur olabileceği göz önüne alınmalıdır. En güzel gezi güzergahı; Trabzon-Arsin Yanbolu vadisinden başlayıp merkez Piştoflu mahallesi-İşhan Mahallesi sinden geçen ve Sarıtaş yaylası, Dilaver tesisleri, Kürtdere yaylası boğazından Sümela Manastırından geçerek Maçka dan Trabzon a ulaşan güzergahtır. ( bu güzergahları kullanacaklar önceden bilgi almadan hareket etmemeleri tavsiye olunur, yağış dönemlerinde yollar araçlara zarar verecek derecde bozuktur)