Günümüzde geçersiz kalan teoriler içerse de Meteorologica, antik dönemin rasyonalist bir bilim metnidir ve meteorolojinin bilimsel temellerine giden yolu açması açısından kritik öneme sahiptir. Deprem nedir sorusuna Aristo'nun verdiği yanıt bugün geçersiz kalsa da dönemin şartlarında oldukça farklı ve bilimsel temelli bir izahtı.

Aristoteles'in "Meteorologica"sı: 2300 Yıllık Bilimsel Miras.

Aristo'nun Meteorologica(Μετεωρολογικά) eseri, antik dönemin en sistematik meteoroloji incelemesidir. ve spekülasyondan uzak, bilimsel gözlemlere dayalı bir metindir. MÖ 4. yüzyılda yazılan bu eser, meteorolojinin ilk sistematik incelemesi kabul edilir. 

Aristo (MÖ 384-322), bu eserinde atmosferik olayları fiziksel neden-sonuç ilişkisiyle açıklamaya çalışır. Eser 4 kitaptan oluşur ve şu konuları ele alır:

Kitap 1-2: Temel Atmosferik Olaylar
Hava (Aer) ve Dört Element Teorisi: Aristo, her şeyin toprak, su, hava ve ateşten oluştuğunu savunur. Meteorolojik olayları, bu elementlerin dönüşümüyle açıklar. Örneğin: "Yağmur, yeryüzünden yükselen buharın soğuyarak suya dönüşmesidir. Rüzgâr, "kuru buhar" (hava) hareketidir." der.

Aristo tahminlerine göre Depremlerin Nedenini, "Yeraltındaki boşluklarda sıkışan rüzgârların (pneuma) patlamasıyla oluştuğunu iddia eder. Bu tahmini bugünkü tektonik teoriyle çelişse de mekanizma arayışı dikkat çekicidir.

Kitap 3: Atmosferik Optik ve Elektrik Olayları
Gökkuşağı bu eserde güneş ışığının bulutlardaki su damlacıklarında kırılmasıyla oluştuğunu doğru şeklinde açıklanır. Aristo, haleleri ve güneş taçlarını ise "Bulutlardaki buz kristallerinin ışığı yansıtmasına" bağlar. Aristo'ya göre; şimşek ve gök gürültüsü; ateş elementinin bulutlar içindeki çarpışmasıyla oluşuri Bugünki meteorolojik bilgilere göre yanlış olsa da elektrik olgusunu sezmesi dikkat çekicidir.

Kitap 4: Jeoloji ve Hidroloji
Bu kitapta nehirlerin Kaynağı, yağmur sularının dağlardaki boşluklarda birikip yeraltından akması olarak izah edilir. Madenlerin Oluşumu ise yer kabuğundaki buharların yoğunlaşmasıyla metallerin şekillenmesi olarak iddia edilir.

Meteorologica'nın Bilim Tarihindeki Yeri

Gözlemsel Metodoloji:
Aristo, olayları mitolojik açıklamalardan arındırarak doğal nedenlerle açıklamıştır. Örneğin, depremleri Poseidon'un gazabı yerine fiziksel süreçlerle ilişkilendirir.

Sonraki Çağlara Etkisi: Bu eser, İbn Sina, Birûnî ve Rönesans bilginleri (Leonardo da Vinci) tarafından referans alınmıştır. 16. yy'da Takiyüddin, İstanbul Rasathanesi'nde Aristo'nun teorilerini test etmiş, ancak daha matematiksel bir yaklaşım benimsemiştir. Kâtip Çelebi, Cihannüma'da Aristo'nun jeoloji fikirlerini eleştirel bir şekilde tartışmıştır.

İşte Aristo'nun doğru tahminleri ve günümüzde çürütülen teorileri:

Bilim Tarihindeki Yeri: Devrimsel ve Sınırlı Yanları

Gözlemsel metodolojiyi benimsemesi (mitolojik açıklamaları reddetmesi).

Gökkuşağı ve haleler gibi optik olayları fiziksel süreçlerle açıklaması.

Aristo'nun Yanlışları:

Dört element teorisi (toprak, su, hava, ateş) nedeniyle atmosferik olayları yanlış mekanizmalara bağlaması.

Deneysel kanıt yerine felsefi spekülasyonlara dayanması.

Aristo'nun hatalarına rağmen, Meteorologica; Doğayı mitolojiden arındıran ilk bilimsel metindir. Gözleme dayalı meteorolojinin temel taşlarından biri ancak teknoloji yokluğunda spekülatif kaldı.

Zülfikar Emin - Arkeolojikhaber.com