Şâtır nedir? Şatır kimdir? Şâtırlar ne demektir?

Şatır; kelime anlamı olarak şen, keyifli, neşeli demektir. Tarih terimi olarak; Osmanlı döneminde, tören ve alaylarda padişahın, vezirin yanında yürüyen görevli ve Osmanlı Saray Teşkilatında  bir çeşit tören bölüğünün adıdır.

Osmanlı saray teşkilâtı içinde yer alan şâtırlar yaya sınıfına mensuptur. Padişahların maiyetinde bulundukları için görevleri haber getirip götüren peyklere benzer. Zamanla törenlerde bir alay bölüğü haline gelmişlerdir. Özellikle mevkib-i hümâyun da denilen padişah alaylarında peyklerin önünde yer almışlardır. Şâtırların peyklerin bir grubu olarak ne zaman ortaya çıktığı kesin şekilde bilinmemektedir. XVI. yüzyıl kaynaklarında şâtır tabirine rastlanır. Bunlar zamanla alaylarda gösteriş sembolü haline gelmiştir. Kıyafetleri peyklerin kıyafetleri gibi süslü olup onlar da başlarına madenî üsküf giyerler. XVIII. yüzyıla gelinceye kadar kıyafetleri peyklerin kıyafetleriyle aynı kalmış, fakat daha sonra başlıklarında değişiklikler olmuştur. Şâtırlar genellikle iç oğlanları arasından, nâdiren peykler içinden seçilirdi. Bu durum onların bir üst derecede bulunduğuna işaret ederse de temelde peykler grubu içinde mütalaa edilmelidir. Terfi ettikleri zaman kapıcılar kethüdâlığı gibi makamlara tayin edilebilirler. Padişah alayında yaya bir koruma grubu olan solaklar ve peyklerle birlikte süslü elbiseleriyle renkli bir görünüşleri vardı. Bunların sayısı XVI. yüzyılda elli yedi idi.

Sadrazam alaylarında da peykler gibi bir işlevleri olan şatırların, XVII. yüzyılın sonunda bayramdan beş gün önce sadrazamın şeyhülislâmı ziyareti için oluşturduğu alaylarda perişanî başlık üzerine sorguç taktıkları kaydedilmiştir. Bayramın üçüncü günü sadrazamın Eyüp Sultan ziyareti alayına katılırlardı. Sadrazam sarayda toplanan Dîvân-ı Hümâyun’a alayla giderken önce deliler ve gönüllüler, ardından ağaları, kılavuz çavuş, divan çavuşları, başçavuş, çavuşlar kâtibi ve emini, kapıcılar kethüdâsı, selâm ağası, şâtırlar ve sadrazamın önünde şâtır başı ile saraç başı resmî kıyafetleriyle yürürlerdi. Bu sıralama şâtırların alayın en itibarlı görevlilerinden olduğunu gösterir. Bunların dışında vezirler ve defterdarların da şâtırları vardı. Her devlet adamı ne kadar izin verilmişse ancak o kadar şâtır kullanabilirdi. Bunların da padişah maiyetindeki peykler gibi görevleri olduğu anlaşılmaktadır.

Şâtırlar aylık maaşlarından başka saraydan elbise alma hakkına sahipti. Ayrıca padişahın bir şehre giriş çıkışında esnafın yere serdiği değerli kumaşlar solak ve peyklerle beraber şâtırlara dağıtılırdı. Şâtırlık görevi XVII. yüzyılın ortalarına doğru kaldırılmışsa da 13 Muharrem 1077’de (16 Temmuz 1666) çıkan bir fermanla yeniden kurulmuş ve Enderun’dan yirmi dört iç oğlanı şâtır olarak ayrılmıştır. Şâtır başı, şatırlar kethüdâsı ve iki şâtır Has Oda ağalarından, diğerleri hazine, kiler ve seferli odalarından seçilmiştir (Abdurrahman Abdi Paşa Vekāyinâmesi, s. 241). IV. Mehmed bu yeni grubu solak ve peykler gibi yakınında bulundururdu. II. Süleyman’ın cülûsu sırasında şâtırlık yeniden kaldırılıp şâtırlar peyklerin içine dahil edilmişse de 3 Rebîülâhir 1118’de (15 Temmuz 1706) peyklerden on iki kişi seçilerek III. Ahmed tarafından tekrar ihdas edilmiştir. II. Mahmud’dan sonra saray teşkilâtındaki değişimle bu görev de ortadan kalkmıştır.

Zeynep Tarım Ertuğ - TDV İslam Ansiklopedisi