Pavlodar yakınlarında 1949’da bulunan, 5. yüzyıla tarihlenen Saka hançeri, deneysel arkeoloji çalışmasıyla üretilen iki parçalı kalıpla başarıyla döküldü. Arkeologların kalıp modeli, daha önce yalnızca mum kalıp tekniğiyle üretildiği düşünülen silahların, daha basit bir yöntemle de üretilebilmiş olabileceği ihtimalini güçlendiriyor.

Sakaların kullandığı KInçak olarak adlandrılan hançer türü silahın  daha önce kayıp balmumu tekniği ile üretildiği tahmin ediliyordu ancak arkeologlar çift kanatlı bir kalıbla replikasını üretmeyi başardı.  Deneyi gerçekleştiren ekip, kayıp mum tekniğinin yerine basitleştirilmiş iki parçalı taş kalıbın daha gerçekçi bir alternatif olabileceğini savunuyor. 

Söz konusu deneysel arkeoloji çalışması ile ilgili bilgiler, MAIASP (Материалы по археологии и истории античного и средневекового Причерноморья: Antik ve Ortaçağ Karadeniz Bölgesi Arkeolojisi ve Tarihine İlişkin Materyaller" dergisinde El-Farabi Kazak Ulusal Üniversitesi'nden Aidos Çotbayev ve Bifas Araştırma ve Üretim Merkezi'nden Igor Goraşçuk'u imzaları ile yayınlandı. 

Saka Dünyasının Elit Bir Silahının Döküm Tekniği Keşfedilmiş olabilir. Orta Asya bozkırlarının İranî dilli göçebeleri Sakalar ile komşu Massagetler, arkeolojik olarak birbirinden ayrıştırılamadıkları için “Sako-Massaget kültür kompleksi” içinde değerlendirilir. Bu topluluklar, geniş “İskit–Sibirya dünyası”nın bir parçası olarak birbirine benzeyen savaş teçhizatı, at koşum takımları ve hayvan üslubundaki sanatlarıyla tanınırdı.

Pavlodar’daki Obıyezdnoye Gölü kıyısında 1949’da tesadüfen bulunan bronz kıncayın boyu yaklaşık 29 santimetredir; sapındaki “bengüşen dalga” (çift sıralı volut) motifi ve mantar biçimli tepeliği, erken demir çağının karakteristik özelliklerini taşır. Bu tip silahlar genellikle elit savaşçı mezarlarında görülür ve Sakaların Akamenidlerden Greko-Baktriya Krallığı’na kadar birçok güçle askeri teması olduğuna işaret eder.

Bilim dünyasında uzun süredir bu tip dekorlu bronz silahların kayıp mum (lost-wax) tekniğiyle üretildiği öne sürülüyordu. Bu yöntemde önce balmumu model yapılır, üzerine kil sürülerek kaplanır, mum eritilerek boşluk elde edilir ve bronz dökülürdü.

Ancak Pavlodar kıncayındaki ornamentin simetri dışı oluşu, çizgi kalınlıklarındaki farklılıklar ve derinliklerdeki düzensizlikler, modelin balmumundan ziyade iki parçalı (dvu-stvoroçnaya) bir kalıpta şekillenmiş olabileceği ihtimalini doğurdu. Çotbayev (Al-Farabi Kazak Millî Üniversitesi) ve Goraşçuk (NPTs “Bifas”) bu hipotezi test etmek için ayrıntılı bir deneysel modelleme çalışması yürüttü. Deney, kayıp mum tekniğinin değil basitleştirilmiş iki parçalı taş kalıbın gerçekçi bir alternatif olabileceğini gösterdi.

Deneysel çalışmada kalıp için modern ama arkeolojik analoglara sahip peno-diatomit tuğla kullanıldı. Bu malzeme hem kolay oyulabilir hem de gaz içermediği için döküm sırasında metalin “temiz” kalmasını sağlar.

Araştırmacılar önce kıncayın gerçek boyutlu çizimini çıkarıp motifleri tek tek tuğlaya aktardı. Ardından ahşap oyma geleneğine uygun demir keski kullanarak kalıbın iki yüzünü işlediler; bu aşama toplam 29 saat 45 dakika sürdü. Makalede yer alan bilgilere göre sürenin 24 saati yalnızca kalıp parçalarının yapıştırılıp kurutulmasına gitmiştir.

29 saat 45 dakikalık üretim süreci: Çotbayev & Goraşçuk’un deneyinde kalıbın hazırlanması neredeyse 30 saat sürdü. Bunun 24 saati, iki parçalı kalıbın birleştirilmesi ve sabitlenmesine ayrıldı. Araştırmacılar bu bulgunun, Saka zanaatkârlarının zaman ve emek açısından oldukça yüksek bir ustalık seviyesine sahip olduğunu gösterdiğini vurguluyor. 

Lityum hesaplaması ve kalıp uyumu dökümün en kritik aşamasıydı. İlk iki deneme metal yetersizliği ve kalıp kayması nedeniyle başarısız oldu. Üçüncü denemede, Sovyet döküm standardı bronz (ОЦС 555) kullanılarak kıncay başarıyla üretildi.

Ortaya çıkan örnek, arkeolojik özgününe çok yakın olmakla birlikte birkaç noktada hafif el işçiliği düzeltmesine ihtiyaç duysa  da erken demir çağındaki işçiliğin doğasına uygun görünüyor..

******************************

Kalıp eşleştirme sistemi antik çağdan beri biliniyordu: Deney sırasında kalıbın kaymasını engellemek için kullanılan “dikey ve diyagonal çentik sistemi”, Yazarların aktardığı bulgulara göre Taldısay yerleşimindeki antik kalıplarda da görülüyor. Bu da Saka ustalarının yüksek hassasiyet için özel hizalama teknikleri kullandığını kanıtlıyor. 

******************************

Kınçak, Türkçe'de hançer olarak adlandırılan türden bir silahtır; hem sapı hem de ağzı uzun ve dardır. İnce, düz, uzun bir iğne-kesici formu vardır. Delici amaçlı kullanılır. Saka, İskit, Türk ve bozkır savaş kültüründe, hançerden farklı bir tiptir. Kelime, Eski Türkçe'de kınçak / kınsak biçimlerine dayanır; Divanü Lugati’t-Türk ve sonraki dönemde “delici kısa silah” olarak geçer.

Zülfikar Emin - Arkeolojikhaber.com