Kars’ta bulunan Ani Ören Yeri’nde yürütülen kazı çalışmaları, Anadolu’daki ilk Türk-İslam mezarlığını ortaya çıkardı. 11. yüzyıla tarihlenen, tuğla gövdeli Selçuklu kümbeti ve sandukalı mezar taşları, Anadolu’daki erken dönem İslam mimarisine ışık tutuyor. Kültür ve Turizm Bakanlığı ile Kafkas Üniversitesi iş birliğinde, 130 kişilik uzman ekip tarafından beş noktada sürdürülen kazılar, tarih boyunca çok kültürlü bir yerleşim olan Ani’nin katmanlı geçmişini yeniden anlamamıza katkı sağlıyor.

Ani: Türk-İslam Mimarisinin Anadolu’daki İlk Tanığı

Kars’ın sınırlarında yer alan Ani Ören Yeri, Orta Asya’dan Anadolu’ya ve Kafkaslar’dan Ön Asya’ya açılan tarihi bir geçit konumundadır. 11. ve 12. yüzyıllara tarihlenen Türk-İslam mimarisi örnekleriyle öne çıkan ören yeri, tarih boyunca Bagratlı Hanedanlığı, Bizans, Selçuklu, Gürcü Krallığı, Moğollar, İlhanlılar, Akkoyunlular ve Osmanlı Devleti gibi pek çok uygarlığa ev sahipliği yapmıştır.

Kültür ve Turizm Bakanlığı ile Kafkas Üniversitesi iş birliğiyle gerçekleştirilen kazılar, bu çok kültürlü mirası belgelemeyi amaçlıyor. 130 kişilik uzman ekip, arkeologlardan sanat tarihçilerine, mimarlardan restoratörlere kadar disiplinlerarası bir yapılanma ile Ani’deki beş farklı noktada kazı faaliyetlerini sürdürüyor.

Fethiye Camisi Yakınlarında Önemli Keşifler

Kazıların merkez noktalarından biri, Sultan Alparslan’ın 1064 yılında Anadolu’da ilk cuma namazını kıldığı Fethiye Camisi (Ani Katedrali) çevresinde yer alıyor. Bu alanda sürdürülen kazılarda, Selçuklu dönemine ait tuğla gövdeli bir kümbet kalıntısı ile birlikte mezarlık alanı ortaya çıkarıldı. Kazı Başkanı Doç. Dr. Muhammet Arslan, bölgede kare kaide üzerine sekizgen gövdeli kümbet yapısı ve Orta Asya geleneğini yansıtan “akıt” tipi mezar odalarının da bulunduğunu ifade etti.

Arslan, mezarlığın konumu ve yapısal özellikleri göz önüne alındığında, burasının Anadolu’daki ilk Türk-İslam haziresi olarak nitelendirilebileceğini belirtti. Bu durum, Selçukluların İran’da uyguladığı tuğla mimari anlayışının Anadolu’da da benimsendiğini gösteriyor.

Anadolu’daki İlk Selçuklu Kümbeti mi?

2021 kazı sezonunda başlatılan çalışmalar, yüzey buluntularına dayanarak bir mezarlık alanı olabileceği yönünde öngörülerle ilerlemişti. 2022 ve 2023 kazı sezonlarında ise bu öngörüler doğrulandı. Bu yılki kazılarda kümbetin daha büyük bir kısmı ortaya çıkarıldı ve mimari planı netleşti.

Kazı Başkanı Arslan’a göre, bu yapı Anadolu’da bilinen ilk tuğla Selçuklu kümbeti olabilir. Yapının hem teknik hem de sembolik önemi büyük: Bir yandan Anadolu'da Selçuklu egemenliğinin izlerini sunarken, diğer yandan mimari geleneğin coğrafi geçişini de belgeliyor. Ayrıca bölgede çıkarılan sandukalı mezar taşları, dönemin cenaze ritüelleri hakkında da yeni bilgiler sunuyor.

Kazılar Sadece Arkeolojik Değil, Kültürel Bellek Çalışması

Ani Ören Yeri sadece taşın altında kalan mimari kalıntıların değil, çok kültürlü yaşam izlerinin de izini sürüyor. Hristiyan ve Müslüman toplulukların bir arada yaşadığı bu alan, Anadolu’nun kültürel geçişliliğini yansıtıyor. Selçuklu kümbeti ve mezarlık alanı, sadece mimari değil, aynı zamanda sosyal ve dini yaşam açısından da veri sunan bir keşif.

Kültür ve Turizm Bakanlığı ile Kafkas Üniversitesi tarafından yürütülen kazılar, koruma, teşhir ve çevre düzenlemeleriyle destekleniyor. Ani’nin bu yeni yüzü, gelecekte daha geniş kapsamlı ziyaretçi deneyimlerine olanak tanıyacak biçimde planlanıyor.

Cüneyt Çelik - aa