Azerbaycan’ın Karabağ bölgesinde yer alan ve 30 yılı aşkın süren Ermenistan işgali sırasında ağır tahribata uğrayan Ağdam İmaret Kompleksi, Karabağ Zaferi sonrasında gerçekleştirilen kapsamlı restorasyon çalışmalarıyla yeniden kültürel hayata kazandırıldı. Türbeleri, mezar yapıları ve doğal varlıklarıyla bölgenin hafızasını temsil eden kompleks, Azerbaycan’ın kültürel diriliş politikasının simge yapılarından biri olarak ziyaretçilere açıldı.

İmaret Kompleksi: Karabağ’ın Tarihsel Belleğinde Bir Miras Mekânı
Ağdam’da bulunan İmaret Kompleksi, Azerbaycan mimarisinin önemli anıtsal yapıları arasında yer almakta olup tarihsel hafızanın somut göstergeleri arasında kabul edilmektedir. Bölgenin kültürel çeşitliliğini yansıtan kompleks, Osmanlı, Kafkas ve yerel mimari üslupların etkileşimiyle inşa edilmiş bir anıtlar bütünüdür. Kompleksin, hem sosyal yaşamın hem de mezar kültürünün merkezi niteliğinde olması, onu Karabağ tarihinin en önemli tanıkları arasında konumlandırmaktadır. Bu bağlamda İmaret, yalnızca bir mimari yapı değil, aynı zamanda kolektif belleğin mekânsal temsilidir.

Kompleksin tarihsel işlevi, Osmanlı sonrası Kafkas coğrafyasında gelişen temsilî yapılarla benzerlik göstermektedir. Halk ritüelleri, dini ziyaretler ve mezar kültü üzerine kurulu yapılaşma, bölgenin sosyal-toplumsal örgütlenmesi ile doğrudan ilişkilidir. Bu nedenle İmaret’in yeniden işlevlendirilmesi, yalnızca turistik değil; aynı zamanda kimliksel ve sembolik bir kazanım olarak değerlendirilmektedir.

İşgalin İzleri: Yakılan Çınarlar, Kurşunlanan Mezar Taşları
1992 yılında Ermenistan’ın bölgeyi işgali üzerine İmaret Kompleksi yalnızca terk edilmemiş, sistematik biçimde tahrip edilmiştir. Bölgede en az bin yıllık olduğu tahmin edilen çınar ağaçlarının yakılması, türbelerin hedef alınarak kurşunlanması ve mezar taşlarının parçalanması, saldırının kültürel mirasa yönelik bilinçli bir yok etme girişimi olduğunu göstermektedir. Türkiye-Azerbaycan Dostluk Dernekleri Federasyonu Genel Başkan Yardımcısı Serdar Ünsal’ın ifadeleri, bu yıkımın boyutunu gözler önüne sermektedir: Ünsal, mezar taşlarının dahi paramparça edildiğini vurgulayarak, Ermenistan’ın 30 yıllık işgal boyunca tek bir tamir veya yapı inşa etmediğini, bölgenin yalnızca yıkıma terk edildiğini aktarmaktadır.

Ayrıca işgal döneminde camilerin hayvan barınağına dönüştürülmesi, yalnızca fiziksel değil, inanç ve kimlik boyutunda da bir tahribat yaratmıştır. Bu durum, kültürel soykırım tartışmalarının Karabağ bağlamında yeniden değerlendirilmesi gerektiğine işaret etmektedir. Bu nedenle kompleksin restorasyonu, yalnızca koruma odaklı değil; aynı zamanda kültürel rehabilitasyon niteliği taşımaktadır.

Karabağ Zaferi Sonrası Yeniden İnşa: Restorasyondan Turizme
2020’deki Karabağ Zaferi’nin ardından Azerbaycan Devleti, Ağdam’ın yeniden yapılandırılmasını ulusal stratejik hedef haline getirmiştir. Bu kapsamda İmaret Kompleksi, kapsamlı koruma, rekonstrüksiyon ve turizme entegrasyon süreçlerinden geçirilerek kısa sürede yeniden kullanıma açılmıştır. Restorasyonun öncelikli hedefi, kompleksin özgün kimliğini ve anıtsal değerini korumak olmuştur. Çalışmalar, mezar taşlarının tamamlanması, türbelerin güçlendirilmesi ve peyzajın tarihi bağlamına uygun olarak düzenlenmesini içermiştir.
Bugün İmaret, yerli ve yabancı turistlerin ziyaret ettiği, Karabağ’ın yeniden doğuşunun sembolü haline gelen bir mekan konumundadır. Halkın bölgeye dönüşü, Azerbaycan’ın sosyal bütünleşme politikalarıyla desteklenmekte ve tarihi yapılar, yeni yerleşim alanlarının kültürel çekim merkezleri olarak konumlandırılmaktadır. Böylece İmaret Kompleksi, bir anıtlar topluluğu olmanın ötesine geçerek ulusal kimliğin mekânsal yeniden üretiminin önemli bir aktörü haline gelmiştir.

Hüseyin Yıldız, Cüneyt Çelik aa