Şanlıurfa’nın Birecik ilçesinde yer alan ve yarım asrı aşkın süre kapalı kaldıktan sonra 2020’de yeniden ibadete açılan kayadan oyma Mağara Camisi, hem mimari özgünlüğü hem de dinler tarihine ışık tutan çok katmanlı geçmişiyle dikkat çekiyor. Depremlerden etkilenmeyen sağlam yapısı, yaz aylarında sunduğu doğal serinlik ve mistik atmosferiyle ziyaretçilerini ağırlamayı sürdürüyor.

Tarihsel Süreklilik: Kiliseden Camiye Uzanan Bir Mekân Hafızası
Şanlıurfa’nın Birecik ilçesinde yer alan tarihi Mağara Camisi, bölgenin kültürel sürekliliğini yansıtan en özgün yapılardan biri olarak öne çıkmaktadır. Cumhuriyet Mahallesi’nde konumlanan yapı, ne zaman inşa edildiğine ilişkin kesin bilgiler bulunmamakla birlikte, ilk evrede Hristiyanlar tarafından kilise olarak kullanıldığı bilinmektedir. Bu durum, yapının yalnızca dini bir mekân olarak değil, aynı zamanda bölgenin çok dinli geçmişine açılan bir arşiv niteliği taşımasına da imkân tanımaktadır.

Bölgenin Müslümanlar tarafından fethedilmesinin ardından camiye dönüştürülen yapı, yüzyıllarca ibadet mekânı olarak hizmet vermeyi sürdürmüş; ancak tavan ve duvarlarda oluşan su sızıntıları nedeniyle 1964 yılında ibadete kapatılmıştır. Yaklaşık 56 yıl boyunca atıl durumda kalan Mağara Camisi, Vakıflar Bölge Müdürlüğü’nün yürüttüğü kapsamlı restorasyon ve çevre düzenlemesinin ardından 2020 yılında yeniden ibadete açılmıştır.
Bu süreç, yalnızca teknik bir restorasyon değil, aynı zamanda bölgenin dini ve mimari mirasını yeni kuşaklara taşıyan bir kültürel koruma pratiği olarak değerlendirilmektedir.

Deprem Dayanıklılığı ve Mekânsal Bütünlük: Doğal Bir Yapı Olarak Mağara
İlçe Müftüsü Hanifi Özlen, yapının tarihinin İslam öncesine uzandığını belirterek, mağara formunda olması nedeniyle bölgedeki birçok yapının aksine 6 Şubat 2023 depremlerinden hiçbir şekilde etkilenmediğinin altını çizmektedir. Bu durum, doğal kaya kütlesi içindeki oyma mimarinin, bölgenin jeolojik koşullarına nasıl uyum sağladığını gösteren önemli bir bulgu niteliğindedir.

Özlen, caminin “manevi ve mistik atmosferi”nin ziyaretçiler üzerinde güçlü bir etki bıraktığını vurgularken, kendisinin de göreve başladığında ilk namazını bu mekânda kıldığını ifade etmektedir. Deprem sonrası birçok camide sürdürülen restorasyon çalışmalarına karşın Mağara Camisi’nin herhangi bir bakım gerektirmemiş olması, hem mühendislik hem de mimarlık açısından dikkat çekici bir durum olarak değerlendirilmektedir.
Mekânın ışıklandırma, doğal akustik ve düşük ısı değişimi gibi özellikleri, yalnızca ibadet pratiğine değil, aynı zamanda mekânın algısına da duyusal bir derinlik katmaktadır.

Ziyaret Deneyimi: Doğal Klima, Mistik Atmosfer ve Yerel Bellek
Caminin imam hatibi Orçun Kızmaz, özellikle yaz aylarında mağara yapısının yarattığı doğal serinliğin bölge halkını ve ziyaretçileri cezbettiğini belirtmektedir. Kızmaz’a göre, sıcaklıkların yüksek olduğu dönemlerde mekân “doğal klima” etkisi yaratmakta ve ibadet edenlere son derece konforlu bir ortam sunmaktadır.
Ziyaretçiler, ışıklandırma düzeni ve kayadan oyma yapının sunduğu akustik nitelikler sayesinde caminin atmosferini “hoş, huzurlu ve manevi” olarak tanımlamaktadır. Bu yönüyle Mağara Camisi, yalnızca mimari bir merak unsuru değil, aynı zamanda kişisel ve toplumsal hafızada iz bırakan bir deneyim mekânı olarak ön plana çıkmaktadır.

Yerel halktan Berat Alçiçek, caminin mahalle için özel bir anlam taşıdığını vurgulayarak, yapının “maneviyatı yüksek ve eşi benzeri olmayan” özellikleriyle dikkat çektiğini ifade etmektedir. Bu değerlendirme, Mağara Camisi’nin yalnızca turistik bir odak noktası değil, aynı zamanda Birecik topluluğunun kimliğinde önemli bir yer tuttuğunu göstermektedir.

Müslüm Etgü aa